In 2011 vertrokken een paar Leidse natuurkundigen voor een studiegerelateerde reis naar Oekraïne. Ergens op een hotelkamer werd het idee geopperd om naar Pripyat te gaan, de spookstad bij de kerncentrale van Tsjernobyl. Eén van hen, een goede vriend van mij, spreekt een aardig mondje Russisch en heeft het talent om dingen voor te krijgen (vooral als mensen hem waarschuwen dat het niet gaat lukken). En ja, er bleek die dag een ‘speciale tour door de stad te zijn’. En ja, ze konden nog wel mee voor een zacht prijsje (hoe zacht realiseerden ze zich toen ze hoorden wat de rest had betaald. Laat ik zeggen dat het helpt om een vreemde taal te spreken). De speciale tour bleek een tour voor de pers te zijn, omdat het bijna 25 jaar geleden was dat reactor 4 van de kerncentrale ontplofte en 90 ton radioactief afval de lucht in ging. De Sovjet-Unie probeerde destijds de explosie in de doofpot te stoppen, maar een radioactieve wolk trok over Europa en totale paniek brak uit. In Tsjernobyl  en Pripyat zelf werd de bevolking 40 uur na de explosie geëvacueerd. De meesten keerden nooit meer terug.

Ik heb veel reacties gekregen over mijn blog over het kernongeluk van Three Mile Island. Bij dat ongeluk was ik nog niet geboren en bij de ramp van Tsjernobyl was ik nog te klein om er iets van mee te krijgen. Maar uit alle verhalen blijkt wel door hoe diep de angst destijds zat. De eerste keer dat ik bewust iets van de angst en woede meekreeg was toen de Franse president Jacques Chirac aankondigde dat er weer kernproeven gehouden zouden worden op het eiland Mururoa. Er was toen ook aandacht voor de inwoners van Frans-Polynesië, want ja, Pripyat is een spookstad, maar er zijn talloze plekken met verhoogde radioactiviteit waar nog wel mensen wonen.

Er zijn sinds de jaren ’40 meer dan 2000 kernproeven uitgevoerd door verschillende landen, maar de meeste door de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en Frankrijk. In eerste instantie werden die kernproeven ook op eigen grondgebied uitgevoerd, bijvoorbeeld in de woestijn van Nevada, maar naarmate meer bekend werd over de risico’s van de fall-out gebeurde dat vooral in de ‘Overzeese gebieden’. Dat risico werd, letterlijk, aan de kaak gesteld door Ursula Franklin (1921- ). Franklin werd geboren in Duitsland. Omdat haar moeder joods was probeerde haar ouders haar in de jaren ’30 naar Groot-Brittannië te sturen, maar omdat zij nog geen 18 was kreeg ze geen studievisum. Ze kwam in een concentratiekamp terecht en moest dwangarbeid verrichten. Ze overleefde de oorlog en besloot natuurkunde te gaan studeren. Maar omdat ze pacifistisch was kon ze in Duitsland geen geschikt werk vinden: alle technologie was op de één of andere manier gelinkt aan militaire technologie. Ze emigreerde naar Canada en ging aan de slag als metallurge. Ze ontwikkelde methodes om brons, koper en keramiek te dateren – belangrijk voor archeologen.  Maar ze hield zich ook bezig met de sociale en politieke gevolgen van nieuwe technologie. Begin jaren ’60 vond ze in dat kader strontium-90 in de melktanden van kinderen in fall-outgebieden.

Strontium-90 komt niet natuurlijk voor op aarde, het ontstaat alleen bij kernsplijting. Omdat strontium-90 calcium in botten (en tanden) kan vervangen, kan het onder andere leukemie veroorzaken. De strontium-90 in de melktandjes kon alleen daar gekomen zijn door de radioactieve wolken van de kernproeven. Het gevolg was dat kernlanden met elkaar afspraken om geen bovengrondse kernproeven meer uit te voeren. Dus de beelden van paddenstoelenwolken hoorden daarmee tot het verleden. Ook onderwaterproeven werden gestaakt, omdat radioactief stoom ook fall-outbesmetting kan veroorzaken. Na 1963 mochten officieel alleen nog ondergrondse kernproeven uitgevoerd worden. De Verenigde Staten voerden de meeste van hun proeven uit op de Marshalleilanden (oa Bikini) in de Stille Oceaan. De Sovjet-Unie week uit naar het huidige Kazachstan en Nova Zembla, Frankrijk begon te testen in Algerije en nadat dit land onafhankelijk werd week het leger uit naar Fangataufa en Mururoa in Frans-Polynesië (ook Stille Oceaan). Het Verenigd Koninkrijk werkte meestal samen met de Verenigde Staten en de overige proeven voerden ze uit in Australië.

Er bestaat inmiddels weinig twijfel over dat radioactieve straling gezondheidsproblemen kan veroorzaken, maar statistiek is iets heel anders dan bewijzen dat jouw ziekte het gevolg is van nucleaire proeven. Zowel Frankrijk als de Verenigde Staten hebben fondsen opgericht om mensen die ziek zijn geworden door straling te compenseren. In Frans-Polynesië waren in totaal ongeveer 127.000 burgers en militairen aanwezig bij proeven. In 2013 werden documenten vrijgegeven waaruit bleek dat de fall-out veel groter was dan de regering ooit had toegegeven en dat alle eilanden radioactief besmet waren. Op alle eilanden komt schildklierkanker relatief vaak voor. In 2010 heeft de Franse regering een compensatiefonds opgericht, maar alleen de mensen die echt in de buurt van Fangataufa of Mururoa waren kwamen in aanmerking. De Association des Vétérans des Essais Nucléaires (AVEN) hielp meer dan 700 militairen een claim in te dienen. Daarvan werden 4 in behandeling genomen omdat ze aan de criteria voldeden. In de Verenigde Staten zijn het vooral de babyboomers, die jong waren tijdens de kernproeven in de VS, die sinds de jaren ’90 schildklierkanker krijgen. In de VS is het iets makkelijker om steun te krijgen, maar niet voor arme Amerikanen.

De Sovjet-Unie heeft altijd ontkend dat mensen ziek zijn geworden door de ramp. Zowel inwoners van Tsjernobyl en de militairen die betrokken waren bij het stoppen van verdere straling hebben vooral last van stress, niet van stralingsziekte. En daarbij wijst Moskou inmiddels naar Kiev en Kiev naar Moskou. Mijn vriend vertelde dat zijn bezoek aan Pripyat vervreemdend was. De stilte was letterlijk oorverdovend en hij hoorde vooral het geluid van glasscherven onder zijn voeten. Om een dag in Pripyat te zijn is in principe niet gevaarlijk, mits je je aan de voorschriften houdt, maar er wonen is nog steeds niet aan te bevelen (hoewel meerdere mensen inmiddels teruggekeerd zijn en hun eigen eten verbouwen). Toch is het belangrijk om te beseffen dat de grootste nucleaire schade wereldwijd niet is veroorzaakt door ongelukken, maar door militaire proeven in bewoond gebied die uitvoerig voorbereid waren. Pas in 1996 zijn Frankrijk en China definitief gestopt met kernproeven, India en Pakistan hebben in 1998 kernproeven uitgevoerd en Noord-Korea claimt een aantal jaar geleden een succesvolle kernproef uit te hebben gevoerd. Overheden hebben bewust en structureel ontkend hoever radioactieve wolken zich hebben verspreid, de Sovjet-Unie was daarin echt geen uitzondering. Wat wel uitzonderlijk was, was dat de wolk van Tsjernobyl zich verspreidde over Europa en niet over Tahiti. Eigen melktandjes eerst.