Als je vroeger een psychiatrische stoornis had, of epilepsie, dementie, een verslaving of anderszins gedrag vertoonde waarvan de maatschappij vond dat het niet hoorde, kon je in een dolhuis terechtkomen. En als je erin zat kwam je er meestal niet meer uit. Het belangrijkste doel was om steden en burgers van steden te beschermen tegen gevaarlijke/gevaarlijk uitziende mensen. Het lot van de mensen zelf deed er eigenlijk niet toe. De mensen in het dolhuis werden vaak vastgebonden, geslagen, vernederd en tentoon gesteld voor betalend publiek. Maar eind 18e/begin 19e eeuw kwam er een kentering in de manier waarop om werd gegaan met deze verschoppelingen. Zoals zo vaak was ook dit een ontwikkeling met meerdere vaders, maar The Retreat in York was één van de eerste moderne psychiatrische ziekenhuizen en werd overal ter wereld een voorbeeld voor anderen.

In 1790 werd een jonge weduwe, Hannah Mills, opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis in York. De diagnose was ‘melancholie’ en waarschijnlijk zou zij vandaag de dag te horen hebben gekregen dat ze klinisch depressief was. Zij was een quaker en haar familie en vrienden probeerden haar meerdere keren te bezoeken. Helaas vertelden de artsen dat dit niet mogelijk was, omdat het niet in het belang was van haar behandeling. Groot was de schok in haar omgeving toen zij 6 weken later het bericht kregen dat Hannah was overleden, maar ook groot was de achterdocht. Want waarom mocht Hannah haar vrienden en familie niet zien? Dat kon toch niet goed zijn?

Meerdere quakers gingen op onderzoek uit en ontdekten dat de patiënten beestachtig werden behandeld. In de Middeleeuwen en de Renaissance waren waanzinnigen simpelweg bezeten door de duivel – die uitgedreven moest worden. In de 17e eeuw kwam het rendementsdenken op: de duivel kon ook uitgedreven worden door dwangarbeid. Dan maakten de nuttelozen zich toch nog nuttig. Al snel werd iedereen die niet in eigen levensonderhoud kon voorzien zoveel mogelijk in een ‘gasthuis’ opgesloten (en dat was niet vrijwillig): bedelaars, weduwen en wezen, criminelen, gehandicapten, geesteszieken en verschoppelingen kwamen in deze helhuizen terecht. Sommige gasthuizen specialiseerden zich in een speciale groep en alle gasthuizen samen werden ook wel gestichten genoemd.

Onder andere William Tuke was geschokt toen hij ontdekte dat Hannah met hun goede bedoelingen naar zo’n afschuwelijke plek was gestuurd. Om de duivel uit te drijven werd de patiënten constant angst aangejaagd, ze werden vastgebonden, kregen baden in ijswater, brandwonden werden toegebracht: alles dat tegen zijn principes inging. Een quaker gelooft dat ieder mensen een stukje God in zich heeft, het innerlijke licht. En dat licht zit er altijd, hoewel soms verstopt. Dan is het meer een waakvlam die met liefde, inspiratie en medemenselijkheid weer op kan laaien.

De quakers wezen Tuke aan om een oplossing te coördineren en een nieuw soort opvang te verzinnen, zodat zij hun geliefden dit nooit meer hoefden door te laten maken. 2 Jaar lang was Tuke bezig met fondsen werven (voornamelijk binnen de gemeenschap), overleggen (met lokale quakergroepen over wat de grondslagen moesten worden van hun instituut) en te studeren (samen met een arts lazen ze alles over de laatste inzichten in geestesziekten en behandelingen van geestesziekten). Tuke raakte er alleen maar meer van overtuigd dat het roer om moest.

Tuke leerde onder andere over het werk van Philippe Pinel, een Franse arts. Halverwege de jaren 1780 was Pinel geïnteresseerd geraakt in geestesziekten. Een goede vriend pleegde zelfmoord nadat hij eerder de diagnose ‘nerveuze melancholie’ had gekregen. Pinel was ervan overtuigd dat zijn vriend niet had hoeven sterven en dat hij op een verkeerde manier behandeld was. In 1784 solliciteerde hij bij één van de beroemdste sanatoria in Parijs. Langzaamaan kreeg hij meer inzicht en hij en zijn collega’s stopten met het ketenen van patiënten. Ook handboeien werden aan de wilgen gehangen: alleen in uiterste gevallen werden dwangbuizen gebruikt. Het meeste succes haalden ze door patiënten geen dwangarbeid meer te laten verrichten, maar door in plaats daarvan met ze te praten. Dit werd ook wel traitement morale genoemd (geen goed of fout, maar praten over emoties en gevoelens).

Tuke ging nog een stap verder dan Pinel. Hij liet een speciaal gebouw ontwerpen. Het gebouw was rustig, met veel ruimte en opgezet om echt samen te leven als een familie. Het uitgangspunt was dat hier rationele mensen zaten die weer beter konden worden, maar niet zonder steun. Omdat artsen er voornamelijk niet aan mee wilden werken, moesten de medewerkers grotendeels zelf het wiel uitvinden en dat bleek een gouden greep. In plaats van de dogma’s van de universiteit gingen ze uit van hun eigen observaties. Dus toen ze zagen dat mensen dwingen contraproductief werkte hielden ze ermee op.

Een groot deel van de therapie bestond uit wandelen, tuinieren, met dieren omgaan, bidden, lezen, schrijven en met elkaar praten en omgaan. Om weer zelfstandig te kunnen functioneren hadden de patiënten zelfvertrouwen en eigenwaarde nodig en daar was tijd, geduld, vertrouwen en aandacht voor nodig. De patiënten droegen hun eigen kleren en te voorkomen dat ze zich al te opgesloten voelden waren de sloten bedekt met leer, de tralies zo gemaakt dat ze leken op kleine raampjes en de muren waren zoveel mogelijk verzonken en verborgen. Alleen als patiënten echt een gevaar voor zichzelf waren werd in het uiterste geval een dwangbuis gebruikt, maar alleen als het echt niet anders kon.

Het klinkt ideaal, maar tijdsgenoten en dan voornamelijk artsen vonden het be-spot-te-lijk. De resultaten waren echter indrukwekkend. In 1808 bedacht de Duitse arts Johann Christian Reil de naam ‘psychiatrie’ en langzaamaan landde het idee bij universiteiten dat geesteszieken ook ‘ziek’ zijn. En wie ziek is kan beter worden. In Italië was de arts Vincenzo Chiarugi in de jaren 1790 al begonnen met het experimenteren met behandelingen en medicijnen. Ook hij bande fysieke straffen en dwangarbeid. Patiënten die manisch waren zag hij als overprikkeld en voor hen ontwikkelde hij een soort isolatiecellen waar niets stond waar ze zichzelf aan konden bezeren, maar ook niets om hen nog verder te stimuleren. Andere patiënten liet hij bijvoorbeeld naar muziek luisteren om te kalmeren of sporten om hen te activeren. Als dat niet op die manier lukte keek hij naar medicijnen als opium. Therapeuten mochten niet tegen de ideeën van de patiënten ingaan, want dan zouden ze volharden in hun ideeën. Ze moesten actief luisteren en vragen stellen zodat patiënten zelf door tegenstrijdigheden het inzicht zouden krijgen dat wat ze geloofden misschien helemaal niet klopte.

Als een inktvlek breidden de ideeën van voorlopers als Tuke, Pinel, Reil en Chiarugi zich over de rest van Europa. Tuke schreef het boek Description of the Retreat near York en hiermee maakte hij onder ander traitement morale populair. Maar the Retreat werd ook beïnvloed van buiten. In 1847 werd een arts aangesteld voor medische behandelingen, zoals medicijnen. De kliniek groeide en er kwamen steeds meer niet-Quakers voor behandeling. In die periode hoefde meer dan de helft van alle patiënten minder dan een jaar te blijven (en door met een moderne blik naar de beschrijvingen van destijds te kijken vermoed men dat de meerderheid van de patiënten schizofreen of psychotisch was, ongeveer een derde van de patiënten was suïcidaal). Het dolhuis was levenslang, een enorme verbetering.

Toen ik vandaag las over het rapport van Human Rights Watch over de verschrikkelijke manier waarop psychiatrische patiënten in Amerikaanse gevangenissen worden behandeld voelde het alsof ik even terug ging in de tijd. Gevangenen die vernederd worden, met chemicaliën besproeid, elektrische schokken krijgen, dagenlang vastgebonden worden en met enige regelmaat overlijden aan hun verwondingen. Het is waarschijnlijk te vergelijken met wat Hannah Mills is overkomen in 1790. We zijn hard terug aan het gaan in de tijd. Ik hoop van harte dat het tijdelijk is, want 225 jaar geleden hebben een paar volhardende mensen een prachtig wiel uitgevonden dat nog steeds rond is.